آیا ایرانی‌ها باید نگران زلزله‌های افغانستان باشند؟
افغانستان باز هم امروز لرزید، آیا زلزله‌های افغانستان می‌تواند گسل‌های موجود در ایران را نیز فعال کند؟
امروز، ۲۱ دی ۱۴۰۲، زلزله‌ای با بزرگای ۶.۴ ریشتر در افغانستان رخ داد. مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی با بیان اینکه این زمین‌لرزه شدید در مرز برخورد ورقه هیمالایا با اوراسیا در هندوکش رخ داده است، می‌گوید: از سال ۲۰۰۰ تاکنون، تعداد ۶ زمین‌لرزه با بزرگای بیش از ۶.۵ در افغانستان رخ داده است. ضمنا در سال ۲۰۲۳ نیز ۴ زمین‌لرزه با بزرگای ۶.۳ ظرف هشت روز از ۷ اکتبر۲۰۲۳ به بعد در نزدیکی هرات رخ داد.
به گفته او مهم‌ترین رخداد در سال‌های اخیر زلزله ۲۶ اکتوبر ۲۰۱۵ (۴ آبان/عقرب ۱۳۹۴ شمسی) با بزرگای ۷.۵ در هندوکش بود که در ژرفای ۲۱۲ کیلومتری رخ داد و احتمالاً به همین دلیل تخریب شدیدی در پهنه کانونی ایجاد نکرد؛ ولی از ۴۰۰ کشته گزارش‌شده آن، حدود ۱۵۰ کشته در افغانستان و بیش‌تر کشته‌های دیگر به روستاهای پاکستان مربوط بود. در عوض، پهنه وسیعی از شمال هند تا چین، تاجیکستان، پاکستان، ترکمنستان و شرق ایران، این زلزله را حس کردند. علی‌رغم نسبتاً کم‌جمعیت‌بودن پهنه کانونی، حدود ۴۰۰ نفر کشته از این زمین‌لرزه گزارش شد.
زارع ادامه می‌دهد: «مرزهای فعال ورقه‌های تکتونیکی، افغانستان را از غرب، جنوب و شرق احاطه کرده است. به سمت غرب، ورقه عربی نسبت به اوراسیا با سرعت حدود ۳ سانتی‌متر در سال به سمت شمال حرکت می‌کند. مرز فعال ورقه عربی، از منطقه زاگرس در جنوب‌غربی ایران می‌گذرد. در افغانستان روندهای اصلی گسله شامل چندین سیستم گسله امتداد لغز با راستایی تقریباً شمال‌شرقی – جنوب‌غربی (مانند گسل چمن) در شرق و در شمال، مجموعه‌ای از گسل‌های فشاری و همچنین امتداد لغز شرقی – غربی (مانند گسل هریرود) است. در شرق، ورقه هند نسبت به اوراسیا با سرعت حدود ۴ سانتی متر در سال به سمت شمال حرکت می‌کند. لرزه‌خیزترین ناحیه افغانستان، ناحیه هندوکش در شمال‌شرقی این کشور است. تغییر شکل در اینجا در راستای نواری از گسل‌های با راستای شمال – شمال‌شرقی و گسل‌های امتداد لغز چپ‌گرد با لرزه‌خیزی فراوان مشخص می‌شود.»
بیشترین زلزله‌ها کجا رخ می‌دهد؟
بیشترین زمین‌لرزه‌های شدید افغانستان در شمال‌شرق آن رخ می‌دهد. زمین‌لرزه‌های این ناحیه معمولاً ژرف و در ارتباط با پهنه برخورد شمال ورقه هند و زیر رانده‌گی آن به زیرورقه اوراسیا است که در زیر کوه‌های هندوکش و پامیر گسترش می‌یابد. پهنه‌بندی خطر زمین‌لرزه انجام شده است، ولی تدقیق نقشه‌های خطر با مشکل داده‌های زمین‌شناسی و زلزله‌شناسی مورد نیاز برای تولید مدل‌های دقیق خطر زلزله مواجه است. با این حال، چنین کاری توسط گروه‌های مختلف تخصصی در ایران، اروپا و امریکا در حال انجام بوده است.
استاد زلزله‌شناسی با این توضیح، ادامه می‌دهد: «گسل چمن، مهم‌ترین گسلی است که از ۱۰ کیلومتری غرب کابل عبور می‌کند و با میزان لغزش ۱۰ میلی‌متر در سال است. در ۵۵ کیلومتری شمال‌غرب کابل، شهر چاریکار در پهنه گسل چمن و در مجاورت یکی از قطعات سامانه گسلی هریرود با میزان لغزش ۲ میلی‌متر در سال قرار گرفته است. سامانه گسلی چمن بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر طول دارد. این سامانه گسلی از ناحیه هندوکش در شمال‌شرقی افغانستان تا جنوب‌غربی و از شرق افغانستان به غرب پاکستان می‌رسد. چندین زمین‌لرزه بزرگ تاریخی روی این پهنه گسله رخ داده است.»
به گفته زارع زمین‌لرزه ۱۵۰۵ میلادی (۳ صفر ۹۱۱ هجری قمری، ۶ ژوئیه/جولای ۱۵۰۵)، با بزرگای تخمین زده شده ۷.۳ در نزدیکی کابل رخ داد و حدود ۵۰ کیلومتر گسیخته‌گی سطحی و چند متر تغییر مکان قائم ایجاد کرد. در کابل، این زلزله دیوارهای قلعه‌ها و باغ‌ها را خراب کرد. شهر پغمان به کلی ویران شد و ۷۰ تا ۸۰ نفر کشته شدند.
او ادامه می‌دهد: «در اول تیر ۱۴۰۱، ۲۲ ژوئن ۲۰۲۲ نیز شهر گردیز مرکز ولایت پکتیا، در ۴۲ کیلومتری رومرکز زمین‌لرزه ویرانگر با بزرگای ۶.۱ قرار دارد. زلزله روز چهارشنبه، اول تیرماه ۱۴۰۱، ساعت ۱:۳۰ بامداد به وقت محلی در نزدیکی خوست، یک ولایت دورافتاده در مرز با پاکستان، در حدود ۱۶۰ کیلومتری جنوب شرقی کابل، پایتخت افغانستان رخ داد و ولایات هم‌جوار پکتیا نیز مورد تخریب نسبی قرار گرفتند. این زمین‌لرزه در پاکستان و هند نیز حس شد. این مرگ‌بارترین زمین‌لرزه افغانستان در دهه‌های اخیر بوده که بیش از هزارو ۵۰۰ کشته و سه هزار مجروح از آن گزارش شده است. مقامات افغان گفتند که انتظار می‌رود تعداد کشته‌ها افزایش یابد زیرا مجروحان باید از روستاهای دورافتاده به شفاخانه (بیمارستان، درمانگاه)های مرکز استان منتقل می‌شدند.»
این همه زلزله چرا؟
ولی چرا این منطقه از شرق افغانستان این چنین لرزه‌خیز است؟
استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی در پاسخ به این سوال می‌گوید: «مرزهای ورقه فعال، افغانستان را در غرب، جنوب و شرق احاطه کرده است. به سمت غرب، ورقه هند با سرعت سه سانتی‌متر در سال به سمت شمال نسبت به اوراسیا حرکت می‌کند. جابه‌جایی مرز ورقه فعال به سمت شمال غربی از طریق منطقه زاگرس در جنوب غربی ایران اتفاق می‌افتد. سازه‌های اصلی شامل چندین سیستم گسلی راست‌لغز شمال-جنوب، راست‌لغز در شرق و دورتر به سمت شمال، مجموعه‌ای از گسل‌های فشاری و امتدادلغز با گرایش شرق به غرب هستند. این تغییر شکل ظاهرا از مرز به سمت غرب افغانستان با ثبات نسبی عبور نمی‌کند. در شرق، ورقه هند با سرعت حدود چهار سانتی‌متر در سال به سمت شمال نسبت به اوراسیا حرکت می‌کند. یک منطقه مرزی گسترده و فرافشاری به شرق افغانستان امتداد می‌یابد و از هندوکش در شمال شرقی افغانستان، از طریق کابل و در امتداد مرز افغانستان و پاکستان به سمت جنوب غربی می‌رود. تغییر شکل در اینجا به صورت نواری از گسل‌های امتدادلغز چپ‌گرد و لرزه‌خیزی زیاد نشان داده می‌شود.»
و اما سوالی مهم‌تر، آیا این زلزله‌ها روی گسل‌های موجود در ایران اثر می‌گذارند؟ مهدی زارع در پاسخ می‌گوید: «این رخداد ها در شرق افغانستان ودر ناحیه هندوکش حدود ۱۷۰۰ کیلومتر با مرزهای شرقی ایران فاصله دارند، بنابراین انتقال تنش از گسل‌های آن منطقه به گسل‌های ایران و تحریک گسل‌های ایران قابل تصور نیست.»